Erum við tilbúin fyrir öldrun þjóðar?

Öldrun þjóðarinnar á sér ýmsar birtingarmyndir. Ein er sú að ef fram fer sem horfir mun ríkja verulegur þjónustuskortur fyrir eldri borgara áður en langt um líður. Önnur birtingarmynd er sú að sá hópur fólks sem nú er að eldast, hin svokallaða eftirstríðsára kynslóð (e. baby boomers), gerir allt aðrar kröfur til eldri áranna en fyrri kynslóðir. 

Ljóst er að aldraðir eru sá þjóðfélagshópur sem þarfnast hvað mestrar aðstoðar og stuðnings frá heilbrigðiskerfinu og eru sérfræðingar flestir á sama máli þegar þeir telja að aldraðir verði stærsti hópur langveikra í nánustu framtíð. Þetta gefur tilefni til að endurskoða þá innviði og þjónustu sem eru í boði fyrir eldra fólk og skoða með skipulögðum og lausnarmiðuðum hætti hvernig best sé að bregðast við þeirri þróun sem framundan er.  

Spár gefa í skyn að hlutfall aldraðra á Íslandi verður um það bil 35% árið 2060. Þörf er á bættri aðstöðu og þjónustu fyrir aldrað fólk sem mun gagnast öldruðu fólki, starfsfólki í umönnunarstörfum og þjóðinni í heild sinni. Hagfræðistofnun Háskóla Íslands kannaði kostnaðinn við hvern aldurshóp og kyn og komst að því að meðalkostnaður við umönnun kvenna eldri en 85 ára var nálægt 16 sinnum hærri en kostnaður við stúlkur á aldrinum 0-4 ára. Heilbrigðiskerfið hefur ekki innviði til að takast á við þetta verkefni. Bæði vantar fjármagn en ekki síður starfsfólk til að vinna þessi störf. Breyta þarf því hvernig heilbrigðisþjónusta er veitt, samanber þá þróun sem hefur átt sér stað í bankakerfinu með tilkomu netbanka, snjallforrita og sjálfsafgreiðsluútibúa.  

Umhverfi heilbrigðisþjónustu við aldraða  

Meginþorri eldri borgara á Íslandi, eða 90% þeirra, býr í eigin húsnæði skv. niðurstöðum könnunar Velferðarráðuneytisins og Landssambands eldri borgara frá árinu 2017. Áhugavert

er að um 82% þeirra sem voru 88 ára og eldri bjuggu í eigin húsnæði. Þessi niðurstaða kemur í sjálfu sér ekki á óvart, enda er það opinber stefna stjórnvalda um málefni aldraðra að lögð sé áhersla á að þeir geti búið eins lengi heima hjá sér og unnt er. Hlutfall þeirra sem búa einir fer þó hækkandi eftir 80 ára aldur, sem skýrist af því að fólk hefur misst maka sinn.  

Sjálfstæði aldraðra í daglegu lífi getur haft mikil áhrif á ánægju þeirra og stuðlað að auknum lífsgæðum og farsælli öldrun. Því er mikilvægt að aldraðir fái að halda í sjálfræðið þrátt fyrir hækkandi aldur og þörf á þjónustu. Virk þátttaka aldraðra í samfélaginu getur dregið úr líkum á að þeir fái elliglöp og einnig stuðlað að betri líkamlegri og andlegri heilsu (Siðfræðistofnun, 2004). Höfuðmáli skiptir hvort aldrað fólk er við góða heilsu eða slæma í ellinni. Árið 2013 gat 65 ára Íslendingur reiknað með að lifa nálægt 20 ár í viðbót en aðeins líkur á að hann héldi góðri heilsu í 15 ár af þeim 20, samkvæmt skýrslu OECD frá árinu 2015. 

Heilabilun byrjar almennt ekki að hrjá fólk fyrr en það er komið á efri ár og er byrjað að tala um algengi heilabilunar hjá þeim einstaklingum sem eldri eru en 65 ára. Áætlað er að 5-9% allra á aldrinum 67-80 ára og 20-25% á aldrinum 80 ára og eldri þjáist af heilabilun á Íslandi. Samkvæmt útreikningum Curo Consulting Ltd. er fjöldi heilabilaðra á Íslandi á bilinu 4.211 til 6.158. Hlutfall eldri borgara fer hækkandi á Íslandi eins og í nágrannalöndum og því mun fjöldi fólks með heilabilun aukast hratt á næstu árum, en á árunum 2020-2040 er áætlað að 89% aukning verði á fjölda heilabilaðra, eða á bilinu 8.096 til 11.511.

Breyttar aðstæður heima fyrir 

Aldraðir sem búa í sjálfstæðri búsetu þurfa þá að aðlagast og sækja sér aðstoð bæði frá bæði frá aðstandendum og opinberum aðilum. Tímabil eldri borgara í sjálfstæðri búsetu getur verið mörg ár og allt upp í áratugi. Um leið og aðstæður breytast hjá eldri borgara, til dæmis vegna heilsubrests, veikinda, slysa eða fráfalls, getur hann leitað eftir þjónustu hins opinbera, t.d. heilsugæslu, heimaþjónustu og heimahjúkrun. Ekki falla allir í þann flokk að fá slíka þjónustu og þá er í boði önnur opinber þjónusta eins og til dæmis öryggishnappur, akstursþjónusta, heimsendur matur, dagdvöl eða hvíldarinnlögn. Þetta tímabil í lífi eldri borgara einkennist af áhyggjum, óöryggi og óvissu. Ein stærsta ákvörðun þeirra á þessu lífskeiði er að gefa eftir sjálfstæða búsetu, en þegar einstaklingur flytur inn á hjúkrunarheimili þá er ekki aftur snúið og er hjúkrunarrými á hjúkrunarheimili skilgreint sem síðasta heimili einstaklinga sem þangað koma.  

Embætti landlæknis hefur lýst yfir áhyggjum vegna þess að biðlistar og þ.a.l. biðtími eftir hjúkrunarrýmum heldur áfram að lengjast. Löng bið eftir hjúkrunarrýmum er verulegt vandamál sem endurspeglast í áhyggjum af stöðunni og þeim áhrifum sem löng bið eftir hjúkrunarrýmum getur haft, bæði á lífsgæði þeirra sem bíða svo og álag á aðstandendur og heilbrigðiskerfið. Landlæknir segir í nýlegri greinargerð að vonir standa til að áætluð opnun hjúkrunarrýma á næstu misserum myndi bæta ástandið. Þá sé brýnt að efla heimahjúkrun og stuðla að heilsueflingu eldri borgara. Stefna velferðarráðuneytisins og Sambands íslenskra sveitarfélaga leggur einnig áherslu á þetta og miðar að því að velferðartækni eigi eftir að stuðla að auknu sjálfstæði og sjálfbærni hjá fólki með skerðingar á Íslandi.  Velferðartækni er lykilatriði fyrir sjálfstæði aldraðra einstaklinga heima fyrir svo þeir þurfi ekki að fara inn á þjónustu- eða hjúkrunarheimili. 

Gangi spáin eftir verða helstu breytingar á aldurssamsetningu mannfjöldans þær að árið 2039 verður 20% mannfjöldans eldri en 65 ára og árið 2057 yfir 25%. Ennfremur verða þeir sem eru eldri en 65 ára fleiri en þeir sem eru 19 ára og yngri frá árinu 2046, öfugt við það sem nú er.